دکتر حجت حاتمی‌نژاد*
به طور کلی شهرها، تصویر تفکر، نوع زندگی، تحولات فرهنگی و تاریخی ساکنان خود را می‌سازند که بعد از تحولات انقلاب صنعتی عموما به مراکز گردشگر فرصت، تبدیل شده‌اند. موضوع اصلی منظر شهری قرائت تفسیر صحیح و در نهایت بازتولید کیفیت‌هایی است که ارزش‌های قدیم و جدید شهر را به هم پیوند می‌زند، موجب حفظ رابطه طبیعی انسان با محیط شهری خود شده و فضایی قابل زیست فراهم می‌آورد.
به این ترتیب منظر گردشگری جزئی از منظر شهری است که هدف آن، ادراک کالبد شهر و برقراری ارتباط عاطفی بین شهر و دیدارکنندگان آن است. بنابراین می‌توان منظر گردشگری را عاملی جهت معنادهی به زندگی ساکنان شهر و تثبیت مسائل ذهنی که منظر شهر از طریق ایجاد رابطه عینی به وجود می‌آورد، در نظر گرفت. همچنین رویکرد منظر به گردشگری نیز پدیده‌ای است که از فعل مبتنی بر جابه‌جایی در گستره فضا و مکان، به معرفت و جلوه تعالی‌بخش دارای ظرفیت ویژه تبدیل شده است و لازمه آن حضور در مکان برای تجربه معنایی است که انسان در آن زیسته است.
بدون توجه به منظر شهری، فضاهای گردشگری ما قدرت جذب توریست نخواهند داشت
اهمیت این حضور در واقع به دلیل نیاز انسان به تجربه زیست در فضای شهری است. کشف و تحلیل منظر گردشگری موضوع پیچیده‌ای نیست، زیرا در ارتباط با گردشگری بوده و موضوعی ترکیبی در خصوص مسائل و پدیده‌های شهری است که قابلیت شهرگردی را برای افرادی که در شهر حضور می‌یابند، مهیا می‌کند.
موضوع منظر را «گوردون کالن» برای اولین‌بار در مجله آرشیتکتورال ری ویو «AR» در سال ۱۹۶۱ مطرح نمود. در واقع منظر، تعامل و فهم متقابل انسان از محیط است. کنوانسیون منظر اروپا در تعریفی گسترده، منظر را مفهوم ناحیه‌هایی می‌داند که توسط مردم درک شود، همچنین می‌توان منظر شهر را مرز تعامل و فهم متقابل انسان و محیط دانست. در واقع منظر شهر تبلور لایه‌های تاریخی‌معنای شهر و مساله اصلی آن تداوم و پیوستگی تصویری از شهر در استمرار تاریخی خود است، بدین ترتیب ماهیت اصلی «منظر گردشگری» برگرفته از «منظر» است.
به طور کلی منظر، با ارتقاء کیفیت فضاهای شهری ارتباط مستقیم دارد؛ بدین معنی که در صورت عدم توجه به آن، فضاهای گردشگری ما قدرت جذب گردشگر را از دست خواهند داد، در صورتی که با انواع برنامه‌ریزی‌های صحیح می‌توان از طریق توجه به ویژگی‌های فرهنگی، هویتی و تاریخی فضاهای شهری به تقویت منظر شهری پرداخت و این امر در جذب گردشگر بسیار تأثیرگذار خواهدبود.
برخورداری از هویت، نکته کلیدی عناصر مؤثر در منظر شهر و تاثیرگذار بر گردشگر است
منظر گردشگری، با تعدادی از نمادها، عناصر و نشانه‌ها در ارتباط است. به طوری که در صورت عدم توجه به این نمادها، عناصر و نشانه‌های منظر گردشگری نیز شکل نخواهد گرفت و معنادار نیز نخواهد بود. این نمادها و نشانه‌ها می‌توانند بسیار متنوع بوده و از عناصر تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، معماری و… متشکل باشند. اما داشتن هویت، نکته کلیدی عناصر تأثیرگذار در منظر شهری است؛ به طوری که همه آن‌ها باید دارای هویت خاص و معنی‌دار باشند و از این طریق است که می‌توانند در جذب گردشگر بسیار مؤثر واقع شوند.
در صورت از بین رفتن هویت در این عناصر، تصویر ذهنی که در ذهن گردشگر شکل می‌گیرد، معنی‌دار نخواهد بود و به این ترتیب منظری که از یک فضای شهری ایجاد شده نمی‌تواند نقش مثبتی در جذب گردشگر ایفا کند. بنابراین نقش هویت در این میان بسیار مهم است؛ زیرا احساساتی را در فرد بازدیدکننده القا می‌کند که این امر در توسعه گردشگری نقش موثر دارد.
از طریق برنامه‌ریزی و طراحی مناسب می‌توان به سامان‌دهی، بازآفرینی، چیدمان و توزیع فضایی مناسب نشانه‌ها، نمادها و عناصر شهری و گردشگری مرتبط و موثر به هویت جدیدی از منظر دست پیدا کرد که این امر موجب ارتقاء معنویت در بازدیدکننده می‌شود. از طرفی حفظ این معنویت نیز باعث شکل‌گیری ارتباط معنوی ناملموس بین فرد و محیط پیرامون می‌شود.
مهم‌ترین مقاصد به لحاظ منظر گردشگری از رویکردهای تخریب‌گرایانه فضاهای تاریخی- فرهنگی دوری می‌کنند.
نمونه مقاصد موفق دنیا در ایجاد تصویری مناسب از منظر گردشگری شهری می‌توان به شهرهای پاریس، لندن و رم اشاره کرد. این شهرها در زمینه برنامه‌ریزی و طراحی منظر و سیمای شهری و توسعه گردشگری موفقیت‌های بسیاری داشته‌اند و طبق آمار هرساله جزو پربازدیدترین فضاهای گردشگری به حساب می‌آیند.
در نظام برنامه‌ریزی شهرهای مذکور؛ حفظ، احیاء، مرمت و بازآفرینی فضاهای تاریخی، فرهنگی، مذهبی و گردشگری در دستور کار بوده و از رویکردهای تخریب‌گرایانه دوری می‌شود، این در حالی است که متأسفانه ما با ساخت و سازهای قارچ‌گونه مرتفع‌ها در بافت پیرامون و اطراف حرم مطهر رضوی، جلوه ویژه این بارگاه ملکوتی را برای آیندگان از بین برده‌ایم و این امر باعث از بین رفتن هویت تاریخی و فرهنگی منطقه ثامن شده است.
مادرشهر مشهد یکی از مهم‌ترین قطب‌های زیارتی و کانون عمده گردشگران زیارتی و مذهبی است که باید نقش پایتخت فرهنگی و معنوی جهان اسلام را به خوبی ایفاء کند. اما متأسفانه این شهر از یک نظام تصمیم‌گیری جامع جهت تدوین انواع برنامه‌ریزی‌های بلندمدت مبتنی بر رویکردهای توسعه و پایداری شهری در حوزه برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری برخوردار نیست. به طوری که نگاه‌های مقطعی و کوتاه‌مدت و نظام‌های برنامه‌ریزی آشفته باعث شده است تا سازمان فضایی و در پی آن تصویر و نقشه‌های ذهنی ساکنان و گردشگران این شهر مغشوش باشد.
تا زمانی که در نظام برنامه‌ریزی و انواع برنامه‌های توسعه شهری، به حفظ هویت و ساختارهای فرهنگی و اجتماعی حاکم و تأثیرگذار توجه نشود، نتایج مطلوبی حاصل نخواهد شد و این برنامه‌های کوتاه‌مدت غیر اصولی نمی‌تواند راه‌گشای توسعه باشد. بنابراین برای حل مساله نیازمند برنامه‌ریزی‌های بلندمدت مبتنی بر اصول توسعه و توسعه پایدار و تقویت پتانسیل‌ها و داشته‌های فرهنگی، تاریخی و مذهبی مشهد هستیم تا با استفاده از آن‌ها بتوانیم منظر شهری و گردشگری مشهد را مبتنی بر این پتانسیل‌ها بازآفرینی نماییم.
لزوم توجه به الگوهای رفتاری گردشگران در توسعه توریسم
یکی از مسائل مهم در توسعه گردشگری، توجه به الگوهای رفتاری گردشگران در فضاهای مورد استفاده است، به طوری که اگر به این الگوها توجه نشود، آسیب‌های اجتماعی فراوانی در زمینه بروز رفتارهای ناهنجار گردشگران شکل می‌گیرد.
عدم توجه به نیازهای روحی انسان در برنامه‌ریزی‌های شهری و سیستم‌های شهرسازی، که همگی از «محصولات نظام انسان‌گرایانه سرمایه‌داری» است، با افزایش نارضایتی سکونت در شهرها، افزایش روحیه وندالیستی در طبقات اجتماعی محروم، افزایش رفتارهای ناهنجار اجتماعی و بروز پدیده جرم در فضاهای شهری مستعد و کاهش تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری و گردشگری همراه بوده است. لذا باید با برنامه‌ریزی و فضاسازی مناسب شهری به تولید و بازتولید مناظر شهری و گردشگری به خصوص در فضاهای عمومی از طریق ارتقاء کیفیت محیط، چیدمان فضایی و… به جهت‌دهی الگوهای رفتاری شهروندان و گردشگران و کاهش رفتارهای ناهنجار اجتماعی، در مادرشهر مشهد توجه ویژه داشته باشیم.
*مدرس دانشگاه
Friday, 3 May , 2024