اصل زیارت در واقع حضور قلبی زائر در محضر مزیور(زیارت‌شونده) است، زیارت را «حضور زائر نزد مزیور» تعریف کرده‌اند؛ در این تعریف منظور از حضور، تنها حضور فیزیکی نبوده بلکه حضور قلبی مد نظر است. گاهی مواقع خیلی از افراد نزد امام رضا(ع) تنها حضور فیزیکی داشته و قلب و ذهن آن‌ها از ایشان غافل است. مانند زمانی که با زبان خود ذکر می‌گوییم؛ اما قلب ما از این امر غافل بوده و متوجه آن نیست. بنابراین آنچه در زیارت اهمیت دارد، حضور قلبی زائر است.

با توجه به شرایط به وجودآمده ناشی از شیوع ویروس کرونا که حضور و زیارت فیزیکی سخت شده و کاهش یافته‌است؛ حضور قلبی و زیارت قلبی امام رضا(ع) میسر است. حتی می‌توان در دورترین مسافت‌ها بود اما ارتباط قلبی با امام ایجاد کرد و ایشان را زیارت کرد. به این ترتیب صرفاً فاصله داشتن و عدم حضور فیزیکی، نشانگر محرومیت از زیارت نیست. به عنوان مثال حضرت یعقوب بوی حضرت یوسف را از فرسنگ‌ها دورتر با مشام قلب خود حس می‌کرد در حالی که با مشام سر نهایتاً تا فاصله ۱۰ متری می‌توان بو را استشمام کرد، در واقع دل ما نیز دارای حواس پنجگانه‌ای مانند شنوایی، بینایی و… است.

توانایی این حواس در دل بسیار بیشتر از توانایی آن‌ها در سر است؛ به عنوان مثال در اشعار «چشم دل باز کن که جان بینی، آنچه نادیدنی است آن بینی» و «تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی، گوش نامحرم نباشد جور پیغام سروش» به حواس شنوایی و بینایی دل اشاره شده‌ است؛ هم‌چنین آیه «اللهم ارزقنی حلاوة ذکرک» اشاره به حس چشایی دل است به طوری که در این آیه بیان می‌شود خدایا شیرینی یاد خود را به من بچشان. به این ترتیب کسی که اراده زیارت کند، از کیلومترها دورتر می‌تواند ارتباط قلبی با امام ایجاد کند، با زبان دل با ایشان سخن گفته و از پتانسیل‌های زیارت بهره‌مند شود.

روزهای ۲۳ و ۲۵ ذی‌القعده را روزهای زیارتی امام رضا (ع) می‌نامند؛ ۲۵ ذی‌القعده را هم‌چنین روز دحوالارض نیز بیان کرده‌اند. یکی از دلایل این که ۲۳ ذی‌القعده روز زیارتی امام رضا(ع) بیان شده‌، این است که به روایتی این روز را روز شهادت ایشان می‌دانند و این روزها بهانه خوبی برای تشرف به حرم مطهر، زیارت امام رضا(ع) و ابراز مهر به ایشان است؛ زیرا روزهای زیارتی بار معنوی زیادی دارند.

زمانی که انسان‌ها با وجود کمبودهای خود در برابر یک انسان کامل و معصوم قرار می‌گیرند؛ احساس ضعف کرده و با متوجه شدن تفاوت و فاصله خود با معصوم، سعی می‌کنند حرکت رو به پیشرفت و تقرب را آغاز کند. انسان برای خودسازی و طی مسیر عبودیت نیاز به الگو دارد. در این صورت زمانی که در مقابل معصومین قرار می‌گیرد، با مشاهده تفاوت بین خود و آن‌ها، به تکاپو افتاده و سعی می‌کند سرعت حرکت خود را افزایش دهد تا این فاصله و تفاوت موجود را کاهش دهد. به این ترتیب زیارت برای خودسازی و رفع عیوب و نقایص اخلاقی ما بسیار مؤثر است.

از طرف دیگر با انجام زیارت، تجدید عهد و پیمان کرده و در واقع زیارت، حضوری نمادین برای اعلام همبستگی خود به دشمنان است؛ مانند زمانی که مسلمانان همگی در کنار هم خانه خدا را طواف می‌کنند. به طوری که گویی نمایشی از تولی و تبرا نشان داده ‌می‌شود. به این ترتیب زیارت، پتانسیل و ظرفیت‌های بالایی دارد و شاهکاری است که انسان با اتصال و زیارت امامان معصوم از راه دور و نزدیک می‌تواند از این ظرفیت‌ها استفاده کند.

یکی از آداب زیارت، غسل کردن به عنوان عملی نمادین مانند وضو برای تطهیر شدن و از بین بردن ناپاکی‌ها و گناهان است تا با جسم و روحی پاک به زیارت امام مشرف ‌شویم. یکی دیگر از این آداب قدم برداشتن با وقار و طمأنینه است؛ زیرا به دلیل آن که به محضر بزرگی مشرف می‌شویم، نباید عجله داشته باشیم و باید با متانت و سنگینی پیش رویم، هم‌چنین نباید در محضر بزرگان صدای خود را بالا برده یا داد بزنیم. همان‌طور که قرآن نیز در آیه «لاترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی» بیان کرده ‌است که صدایتان را از صدای پیامبر بالاتر نبرید.

یکی دیگر از آداب و کارهایی که لازم است به آن توجه شود، عدم ایجاد مزاحمت برای سایر زائران در زیارت فیزیکی است. به علاوه با خواندن متون اصلی و قابل استناد مانند زیارت امین‌الله امام را زیارت کنیم و تکبیر بگوییم؛ این تکبیر برای بیان عدم استقلال معصومین از خداوند و در یک راستا بودن آن‌ها است. به طوری که امامان در طول خداوند حرکت کرده و با او رابطه طولی دارند. به این ترتیب ستایش بزرگی خداوند، برای یادآوری عبودیت امام در محضر خداوند و به تبع آن عبودیت و بندگی ما در برابر خداوند است.

* کارشناس مذهبی