اکنون با گذشت بیش از ۱۲ قرن از این واقعه هنوز می‌توان در شهرها و روستاهایی که امام از آن‌ها عبور کرد، شواهد و یادگارهایی را سراغ گرفت که خاطره سفر آن حضرت را زنده نگاه می‌دارد و از دید مردمان منشا برکت به شمار می‌رود.

در این مطلب مهم‌ترین یادگارها را که برخی در خراسان و برخی خارج از آن هستند معرفی خواهد شد.

قدمگاه فراشاه

در کناره جاده تفت به ده‌شیر در استان یزد بنایی قرار دارد که مردم آن را قدمگاه امام هشتم می‌دانند و گویا در گذشته به «مسجد مشهد علی ابن موسی‌الرضا» مشهور بوده است.

قدمگاه فراشاه بنایی چهار ضلعی با گنبدی آجری است که کتیبه‌ای بسیار نفیس سنگی در آن به چشم می‌خورد. این کتیبه به سال ۵۱۲ هجری قمری و  در ابعاد ۶۰ در ۱۱۶ سانتیمتر پرداخته شده و ساخت بنا به وسیله گرشاسب ابن علی، از امرای کاکویه دیلمی، را گواهی می‌دهد اما اکنون از جای اصلی خود خارج شده و برای حفاظت بیشتر به اداره میراث فرهنگی و گردشگری یزد انتقال یافته است.

صومعه امام رضا(ع)

در شهر یزد و پشت بازار زرگرها در گذری به نام دارالشفا مسجدی دیده می‌شود که آن را «مسجد فُرط» می‌خوانند. این مسجد پیش از دوره امام رضا(ع) و در زمان قیام ابومسلم خراسانی ساخته شده است؛ هر چند که ساختمان کنونی آن متعلق به دوره صفوی است. گفته می‌شود ابومسلم یکی از سرداران خود را مامور تسخیر یزد و اصفهان می‌کند و او نیز پس از تصرف یزد این مسجد را می‌سازد.

بنابر بر روایتی در کتاب جامع مفیدی امام رضا(ع) هنگام عبور از یزد در مسجد فرط نماز خواند و اکنون در مسجد حجره‌ای وجود دارد موسوم به صومعه امام رضا(ع).

در آستانه درگاه ورودی حجره یک در کوچک ۲ لنگه‌ نصب شده که در کتیبه بالای آن این عبارت به چشم می‌خورد «وقف کرد بر صومعه متبرکه امام علی ابن موسی الرضا میرک شربت‌دار فی تاریخ سنه ۹۳۷».

بقعه مشهدک

مشهدک جایی است در کنار گورستان خَرانق در ۶۰ کیلوکتری شمال یزد. در این مکان بقعه گِلی کوچکی وجود دارد که مردم محل آن را به نمازگاه امام رضا(ع) منصوب می‌دانند و مقدسش می‌شمارند.

در بقعه مشهدک سنگ خاکستری رنگی به ابعاد ۲۷ در ۲۹ سانتیمتر بر دیوار نصب شده که به خط نسخ نوشته شده و مورخ به سال ۵۹۵ هجری قمری است. نوشته‌های این سنگ تاریخی حرکت امام از راه یزد به سوی خراسان را تایید می‌کند و از آنجا که مربوط به پیش از دوره صفوی است، از اهمیت و اصالت خاصی برخوردار است.

قدمگاه نیشابور

از نیشابور که به سوی مشهد حرکت می‌کنیم، در ۲۴ کیلوکتری شهر به مکانی به نام قدمگاه می‌رسیم که معروفترین زیارتگاه مرتبط با سفر تاریخی سیاسی امام رضا(ع) است. اینجا ۲ یادگار منسوب به امام را می‌توان دید؛ یکی از این یادگارها چشمه آبی است که بنا به روایت خواجه اباصلت هروی، محرم‌ترین خادم امام هشتم، با دستان آن حضرت از زمین جوشیده و دیگر یادگاری سنگ سیاهی است که جای ۲ پا بر آن به چشم می‌آید.

هر چند باور عام بر این است که امام بر این سنگ ایستاده و جای گام‌هایش بر آن فرو رفته اما در حقیقت دوستداران ایشان به یادگار عبورشان از نیشابور این سنگ نمادین را ساخته و پرداخته‌اند.

ده‌سرخ

روستای ده ‌سرخ روستایی است کوهستانی که پشت به بینالود داده و در بخش احمدآباد شهرستان مشهد قرار گرفته است. از آنجا که کوه‌های پیرامون این روستا و خاک آن سرخ رنگ است، به ده‌سرخ معروف شده و از این حیث که خانه‌های گلینش سرخ‌فام به چشم می‌آید، زیبایی خاصی دارد. برابر روایات تاریخی مذهبی امام رضا(ع) پس از خروج از نیشابور به ده‌سرخ آمد و اندک مدتی را در این روستا اطراق کرده است.

گویا رسیدن ایشان به ده‌سرخ مقارن با وقت نماز ظهر بود. امام از یاران خود آب خواست تا وضو بگیرد اما چون آبی در دسترس نبود، با دستان خود زمین را حفر کرد که در نتیجه آن آب زلالی پدیدار شد. چشمه آبی که اکنون در روستا به چشمه امام معروف است، یادگار این واقعه تلقی می‌شود و مردم آن را شفا بخش می‌دانند.

امام پس از وضو در همان حوالی نماز جماعت را به جای آورد. این مکان نیز نزد اهالی محفوظ ماند و به تخت امام معروف شد. تخت امام قطعه زمینی است خالی به وسعت ۶۰۰ متر مربع که در کنار چشمه امام قرار دارد و اطراف آن را درختان نسبتا کهنسال فرا گرفته‌ است. جالب آنکه روستاییان از تخت امام برای اجرای مراسم مذهبی مانند تعزیه و توزیع غذای نذری نیز استفاده می‌کنند.

شواهد باستان‌شناسی تعلق ده‌سرخ به سده‌های اولیه هجری را تایید می‌کند و نشان می‌دهد خانه‌های کنونی روی لایه‌های باستانی بسیار قدیمی قرار گرفته‌ است.

حتی آثار سنگفرش‌های قدیمی در گذرهای روستا قابل مشاهده است که گمان می‌رود متعلق به دوره صفویه باشد. به این ترتیب ده‌سرخ فضای تاریخی خود را کاملا حفظ کرده و گمان نمی‌رود که چهره آن فرق چندانی با زمان سفر امام رضا(ع) به این منطقه داشته باشد.

راه کهنه فاضل

در قدیم تمام راه‌هایی که از جنوب، جنوب شرق و مشرق به مشهد می‌رسید، در منطقه طرق در جنوب این شهر به هم می‌پیوست. این راه که در گذشته به راه کهنه فاضل معروف بود، اکنون نیز باقی است و در نزدیکی روستای ده‌غیبی و در جنوب مکانی به نام آسیاب فاضل یا کلاته فاضل قرار دارد.

راه فاضل گذرگاهی است سنگی با عرض ۲ تا ۶ متر که با ایجاد برش‌هایی در صخره‌ها پدید آمده و در بخش‌هایی که شیب تپه‌ها و صخره‌ها تند بوده، پلکان‌های عریض و کم‌ارتفاعی در آن تعبیه شده است. این راه که مسیر عبور امام هشتم(ع) است، تا دوره قاجار مورد استفاده بود اما پس از آن با فراگیر شدن وسایل نقلیه جدید و احداث جاده‌های نو به تدریج متروک شد.

کوه سنگی

کوه سنگی گردشگاهی است در جنوب مشهد که امام رضا(ع) پس از گذر از طرق به آن قدم نهاد. بنابر روایات تاریخی امام پس ورود به کوه سنگی بر کوه صخره‌ای آن تکیه زده و دعا کرد که خدا این کوه را نافع به حال مردم قرار دهد.

این دعا تا امروز قرین استجابت بوده چرا که اکنون کوهسنگی به عنوان بزرگترین فضای تفریحی مردم مشهد منافع زیادی برای ساکنان این شهر و زائران امام رضا(ع) داشته است. همچنین در گذشته از سنگ‌های کوهسنگی ظروف شکیلی را ساخته و به فروش می‌رساندند.

دستگردان

در فاصله ۱۹ کیلومتری حرم امام رضا(ع) و در کنار روستای دستگردان محوطه‌ای به همین نام با وسعت حدود ۶۰۰۰ مربع وجود دارد که بقایای برخی بناها و عمارت‌های خشتی، گلی، چینه‌ای و آجری را در بر گرفته است. گویا این منطقه از صدر اسلام تا سده‌های ۱۰ و ۱۱ هجری قمری یا به عبارتی در دوره صفویه آباد بوده اما پس از آن به دلایل ناشناخته مانند سانحه طبیعی یا جنگ متروک شده است.

یکی از تاریخ‌نگاران اسلامی به نام فصیحی فوافی روایت کرده امام رضا(ع) در منطقه دستگردان وفات یافته و پیکر ایشان در مکان کنونی خاک سپرده شده است که اگر این روایت را بپذیریم، آنگاه دستگردان را باید از یادگارهای آن حضرت در ایران به شمار آورد.  

به هر روی دستگردان از حیث مطالعات باستان‌شناسی قابل توجه است و شواهد موجود در آن نشان می‌دهد هنگام رونق از تاسیسات رفاهی، صنعتی و آب‌رسانی به وسیله لوله‌های سفالی یا تنبوشه بهره می‌برده است.