او بزرگمردی بود که همه زندگی اش را برای مردم و فرهنگ و تاریخ این سرزمین زیست و دارایی های پدری اش را در این مسیر صرف کرد. به مناسبت چهارم مرداد سالروز درگذشت حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک در تهران، گوشه ای از زندگی و اقدامات نیک اندیشانه این واقف بزرگ آستان قدس رضوی را مرور می کنیم.

سرآغاز تأسیس کتابخانه
حسین ملک در ۱۱ ربیع‌الاول سال ۱۲۸۸ ه. ق(دهم خرداد ۱۲۵۰) در خانه پدری اش در بازار بین الحرمین تهران و در خانواده‌ ای اصالتأ تبریزی و مجتهدزاده متولد شد. پدر و پدربزرگش از تجار سرآمد کشور بودند تا جایی که به ملک التجار ملقب بودند. پدرش، محمد کاظم ملک التجار، از راه تجارت و خرید املاک وسیعی در خراسان، ثروت انبوهی را برای فرزندانش از جمله حسین ملک به ارث گذاشت و بدین ترتیب پایه ثروت حاج حسین ملک تشکیل شد. از آنجایی که حسین ملک به عنوان دستیار پدرش در اداره املاک خراسان فعالیت می‌ کرد، احتمالاً نخستین پیوند فرهنگی‌ اش در سفری که با پدرش به مشهد رفته، بوجود آمده است. چرا که به راهنمایی یکی از دوستان پدرش توانست با بخشی از نفایس حرم مطهر رضوی آشنا شود. کمی بعد در سن ۲۸ سالگی، زمانی که در نیشابور نسخه‌ ای از دیوان «ابن یمین فریومدی»، شاعر قرن ششم هجری را بدست آورد، جرقه‌ تأسیس یک کتابخانه بزرگ در ذهنش زده شد. او در حدود سال ۱۲۷۸ خورشیدی، کتابخانه‌ ای را که در مشهد فراهم کرده بود، به خانه پدری ‌اش در بازار بین الحرمین تهران انتقال داد تا آثار آن در دسترس اهل فضل و دانش قرار گیرد. این واقف بزرگ و دوستدار فرهنگ در حالی که صاحب پنج دختر بود، پس از صد و یک سال زندگی در چهارم مرداد ۱۳۵۱ خورشیدی دار فانی را وداع گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

موقوفه هایی ارزشمند
حاج حسین آقا ملک در وقف نامه کتابخانه و موزه ملی ملک در ششم آبان ۱۳۱۶ از «ترقی معارف» و «رعایت حفظ الصحه مردم» به عنوان راه پیشرفت ایران یاد کرده است. چنانکه برای برآوردن اندیشه نخست، کتابخانه و موزه ملی ملک را در تهران بنیان گذاشت و برای دومی، بیمارستانی در منطقه چناران مشهد ساخت و هر دو را بر آستان ملائک پاسبان سلطان سریر ارتضا حضرت رضا(ع) وقف کرد تا همه مردم ایران بتوانند از آن ها بهره جویند. او همچنین موقوفه های بسیاری را در خراسان و تهران برجای نهاد تا هزینه های آن دو موقوفه فرهنگی و بهداشتی را برآورند. این بزرگمرد برای بنیانگذاری کتابخانه و موزه ملی ملک، خانه پدری ‌اش را در بازار بین‌‌ الحرمین تهران به همراه تمام اثاثیه و کتاب‌ های موجود در آن وقف بارگاه منور امام رضا(ع) کرد تا شعبه ‌ای از کتابخانه رضویه شود. به عبارتی تمامی آثار و مآثر جاودانه اش را در همین خانه برای مردم ایران برجا گذاشت. این آثار وقفی بیش از هزاران نسخه خطی نفیس و چاپ سنگی و همچنین فرش ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بودند که او به عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آن ها استفاده می کرد. همچنین مجموعه های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی که ابتدا این آثار نفیس در کنار کتابخانه به نمایش گذاشته شدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند. اگرچه کتابخانه و موزه ملک تا سال ۱۳۷۵ در خانه ملک برپا بود، ولی حاج حسین ملک با بلندنظری و در راستای گسترش فضای این مرکز فرهنگی، در ۲۹ تیرماه ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی در باغ ملی تهران(محل کنونی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک) را وقف احداث ساختمان جدید کرد که در زمان حیاتش ممکن نشد. اما به همت آستان قدس رضوی طراحی بنای ساختمان جدید در سال ۱۳۶۴ آغاز شد و در سال ۱۳۷۵ به اتمام رسید. ساختمانی که با برخورداری از بخش ها و تالارهای کتابخانه ای، موزه ای و اداری از یک سو خدمات ارزشمندی را به عموم مردم ارائه می دهد و از سویی دیگر با بهره مندی از هنرهای اسلامی- ایرانی مورد توجه گردشگران است. در این میان، از خانه پدری حاج حسین ملک یعنی «خانه تاریخی ملک» نیز به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری تهران نام برده می شود.

توجه ویژه به آثار خطی
این مرد نیک اندیش علاقه بسیاری به کتاب و نسخه خطی داشت چنانکه پس از خرید نسخه‌ های خطی و کتاب ‌ها و پیش از ورود کتاب‌ ها به کتابخانه، آن‌ ها را مطالعه و بررسی می‌ کرد. رکن ‌الدین همایون‌ فرخ در کتاب «تاریخچه کتابخانه ‌های ایران و کتابخانه‌ های عمومی در این ‌باره می ‌نویسد: «حاج حسین آقا مرد دانشمندی بود، خرید کتاب برای کتابخانه‌ اش زیر نظر و بررسی دقیق او انجام می ‌گرفت، بی‌شک بسیاری از کتب کتابخانه را ایشان شخصاً مطالعه کرده ‌و از نظر اصالت نویسنده مورد بررسی قرار داده ‌اند». حاج حسین آقا خود نیز در گفت ‌و گو با روزنامه اطلاعات در۳۰ اردیبهشت ۱۳۴۹ این نکته را یادآور شده است: «کتاب ها را تا نخوانده ‌ام به کتابخانه تحویل نداده ‌ام». یادداشتی به خط حاج حسین آقا ملک در برگ نخست بسیاری از کتاب‌ های گنجینه چاپ سنگی کتابخانه و موزه ملی ملک دیده می ‌شود که شاهدی خوبی بر این نکته است. در پرتوی این علاقه و دقت حاج حسین آقا ملک، کتابخانه و موزه ملی ملک یکی از شش کتابخانه مهم کشور در حوزه نسخه های خطی و نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور به شمار می آید. این موقوفه توانسته با حفظ و نگهداری خوب آثار و معرفی نفایس گنجینه ملک به اهل هنر و پژوهش، اطمینان دیگر نیک اندیشان حوزه فرهنگ کشور را هم جلب کند. بدین ترتیب اهداکنندگان و واقفان بسیاری در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی قدم در مسیر حاج حسین آقا گذاشتند و مجموعه آثار و کتاب های خود را به این گنجینه تقدیم کردند و بر غنای آثار آن افزودند. نمایشگاه دائمی حاج حسین آقا ملک و نمایشگاه آثار اهدایی بانو عزتملک ملک؛ دختر بزرگ حاج حسین ملک در موزه ملی ملک تهران، روایت‌ گر خدمات نیک ‌اندیشانه این خانواده در راستای حفظ و تعالی فرهنگ و هنر این مرز و بوم است.