سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۲ کنوانسیون یونسکو را برای معرفی و حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی هر کشور به تصویب رساند. تا امروز نزدیک به ۱۸۰ کشور این کنوانسیون را امضا کرده و بیش از ۱۰۰۰ سایت فرهنگی و طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. از زمان تصویب این کنوانسیون، هر سال آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی زیادی بر اساس معیارها و شرایط خاصی، نامزد ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو می‌شود که در صورت ثبت در لیست، حفاظت از این آثار به عهده تمام کشورهای عضو این کنوانسیون خواهد بود.

مجموعه کلیساهای آذربایجان، ارگ بم، سنگ نوشته بیستون، روستای تاریخی میمند، کاخ گلستان، گنبد قابوس، مسجد جامع اصفهان، میدان امام اصفهان، پاسارگاد، پرسپولیس، شهر سوخته، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، سازه‌های آبی شوشتر، گنبد سلطانیه، محوطه باستانی شوش، بازار تاریخی تبریز، تخت سلیمان، چغازنبیل، قنات‌های ایران، کویر لوت، باغ‌های ایرانی، شهر تاریخی یزد، منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس و جنگل‌های هیرکانی، فهرست کامل آثار تاریخ، فرهنگی و طبیعی و در مجموع ۲۴ جاذبه گردشگری ایرانی است که تاکنون در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

در قسمت اول این گزارش به معرفی ۱۲ جاذبه تاریخی و طبیعی ثبت شده به عنوان میراث جهانی پرداختیم و در این بخش ۱۲ مورد دیگر از ۲۴ جاذبه میراث فرهنگی، طبیعی و تاریخی ایران که در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، معرفی می‌شود.

باغ‌های ایرانی

باغ ایرانی در واقع نوع طراحی و عناصر باغها در ایران بوده و به عنوان نمونه بارز فرهنگ ایرانی در جهان دارای سه ساختار و طراحی منحصر به فرد است. نخستین ساختار آن این است که در مسیر عبور جوی آب قرار دارد، دوم اینکه در میان دیوارهای بلند محصور بوده و سومین ساختار مربوط به داخل این باغ است که در آن عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد.

باغ پاسارگاد شیراز، باغ ارم شیراز، باغ چهلستون اصفهان، باغ فین کاشان، باغ ماهان کرمان، باغ اکبریه بیرجند، باغ دولت‌آباد یزد، باغ پهلوان‌پور مهریز یزد و باغ عباس‌آباد بهشهر ۹ باغی هستند که در در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰ شمسی) تحت عنوان باغ ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.

مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است که شهرت جهانی دارد، این مسجد از جمله بزرگترین و پررازترین مساجد جهان اسلام بوده که بنای اصلی آن در قرون اولیه اسلامی بر شالوده بنایی باستانی مربوط به اواخر دوره ساسانی ساخته شده است.

مسجد جامع اصفهان منعکس‌کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی بوده که به سبک معماری رازی با نقشه چهار ایوانی بنا شده است. با توجه به اینکه این مسجد در چندین دوره بازسازی یا گسترش یافته، در نقاط مختلف آن می‌توان آثار و سبک‌های معماری دوره‌ها و سلسله‌های مختلف را مشاهده نمود. این مسجد در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱ شمسی) در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.

برج گنبد قابوس

برج تاریخی گنبد قابوس پانزدهمین مورد ثبتی در فهرست میراث جهانی یونسکو است که معماری آن مربوط به دوره اسلامی و سده چهارم هجری بوده و علی‌رغم استفاده از تزیینات بسیار کم دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیبا است.

برج گنبد قابوس بلندترین برج تمام آجری جهان در سال ۳۷۵ هجری شمسی بوده که شهرت آن در ساخت هنری سقف مخروطی‌اش است، بدنه این برج به طور کامل از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که به علت تابش آفتاب به رنگ زرد طلایی دیده می‌شود. این اثر در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱ شمسی) در زمره آثار ایرانی ثبت شده در یونسکو قرار گرفت. برج گنبد قابوس در استان گلستان واقع شده است.

کاخ گلستان

کاخ گلستان از دیگر موارد ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو است که یکی از منحصر به فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران است و عنوان کاخ گلستان در واقع برای بناهایی است که در ارگ تهران ساخته شده‌اند. این مجموعه در دوران صفوی ساخته شده و در دوره‌های مختلف به ویژه دوران قاجاریه گسترش یافته و به بناهای آن افزوده شده است.

در حال حاضر قسمت‌های مختلف این کاخ به موزه‌های مردم‌شناسی تبدیل شده است و آثار به جای مانده از مجموعه‌های سلطنتی دوران مختلف، کتابخانه، بخش‌های پژوهشی و اداری در آن‌ها قرار دارد. کاخ گلستان هم‌چنین در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲ شمسی) به لیست میراث جهانی یونسکو اضافه شد.

شهر سوخته

از شگفتی‌های دنیای باستان باید به شهر سوخته اشاره کرد، شهر سوخته نمونه‌ای از نخستین و پیشرفته‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه شرقی ایران است که در مسیر رودخانه هیرمند قرار دارد. این شهر ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شد و مردم در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در این شهر سکونت داشته‌اند.

بنای کاخ سوخته، خانه‌های موسوم به پلکانی، نخستین جراحی مغز، نخستین چشم مصنوعی جهان، نخستین تصویر متحرک ساخته شده، خط‌کش چوبی، ساخت زیورآلات، نظام آبرسانی منظم و تخلیه فاضلاب، صنایعی مانند پارچه‌بافی، ریسندگی، خراطی، معرق‌سازی، مَرمَرسازی، بافت تورهای ماهیگیری، سفال‌گری، مُهرسازی، حصیربافی، ساخت ابزار فلزی و… از یافته‌های تمدن غنی شهر سوخته است.

شهر سوخته از نادرترین شهرهای باستانی است که زنان در آن عهده‌دار امور مالی خانواده خود بوده‌اند، در سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

روستای تاریخی میمند

روستای تاریخی میمند هجدهمین اثر ثبت شده در این فهرست است که نزدیک به دو تا سه هزار سال قدمت دارد و از نخستین سگونت‌گاه‌های بشری در ایران است. از ویژگی‌های این روستای تاریخی می‌توان به ارتباط تنگاتنگ زندگی بشری با طبیعت پیرامون آن اشاره کرد.

خانه‌های این روستا که به «کیچه» معروفند در دل سنگ کنده شده‌اند، ساکنان آن دارای آداب‌ورسوم خاص هستند و در زبان و گویش آن‌ها هنوز از کلمات پهلوی ساسانی استفاده می‌شود. ثبت این روستای تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۵(۱۳۹۴ شمسی) اتفاق افتاده است.

محوطه باستانی شوش

شهر باستانی شوش با قدمتی چهارهزارساله از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین سکونت‌گاه‌های شناخته شده در جهان است. این محوطه تاریخی هم‌چنین به عنوان کهن‌ترین شهر جهان، در دورانی مرکز برخورد دو تمدن «میان رودان» و «ایلام» بوده است و زندگی شهری هنوز در این منطقه و شهر ادامه دارد.

در این محوطه بناها و سازه‌های معماری متنوعی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی از جمله کاخ شاوور، آپادانا، دروازه شرقی، هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، مسجد جامع شوش، مجموعه بناهای دوره اسلامی، تپه‌های آکروپول و قلعه فرانسوی‌ها وجود دارد. محوطه باستانی شوش در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

قنات‌های ایران

از آن‌جایی که قنات نمادی از سنت، تمدن و فرهنگ در مناطق بیابانی و نمونه‌ای برجسته از کاربرد سیستم‌های پیچیده معماری در ایران است، می‌توان به ثبت ۱۱ قنات از قنات‌های ایرانی به عنوان بیستمین میراث ایرانی ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو اشاره کرد.

هریک از این قنات‌ها به لحاظ تکنولوژی، قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی دیگر با هم متفاوت هستند و مواردی از جمله قنات قصبه، قنات زارچ، قنات حسن‌آباد، قنات مون، قنات بلده، قنات وزوان، قنات مزدآباد، قنات اکبرآباد و قاسم‌آباد، قنات گوهرریز و قنات ابراهیم‌آباد ثبت جهانی شده‌اند. قنات‌های ایران در سال ۲۰۱۶(۱۳۹۵ شمسی) به عنوان یکی از میراث فرهنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.

کویر لوت

کویر لوت نخستین دشت بیابانی وسیع در جنوب شرقی ایران و از جمله بیابان‌های فراگرم و خشک جهان است که به عنوان یکی از آثار طبیعی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.

بیابان لوت و سامانه محیطی آن دارای ارزش‌های بالفعل و بالقوه فراوانی است که شاخص‌ترین پدیده‌های طبیعی بیابانی را در قالب مجموعه‌ای بی‌همتا به نمایش گذاشته است؛ ناحیه کلوت‌ها با داشتن مرتفع‌ترین یاردانگ‌های دنیا، بلندترین تپه‌های ماسه‌ای و نبکاهای جهان، خندق‌های عظیم فرسایشی، شبکه‌های هیدرولوژیک، چاله‌های زمین ساختی، پدیده‌های کم‌نظیر نمکی و دشت‌های وسیع ریگی، قنات‌ها، محوطه‌ها و روستاهای تاریخی، سکونت‌گاه‌های تمدن‌های باستانی در حاشیه آن و … از پدیده‌های این منطقه است. این منطقه در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵ شمسی) به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شده و به ثبت رسید.

شهر تاریخی یزد

شهر یزد به عنوان اصولی‌ترین بافت تاریخی ایران با پیشینه‌ای چندهزارساله و هم‌چنین دومین بافت خشتی مسکونی در جهان شناخته می‌شود. وسعت، یکپارچگی، حفظ اصالت تاریخی، استفاده از مصالح بومی و مصرف کم‌ترین انرژی در تولید بناهای خشتی از بارزترین ویژگی‌های معماری خاص یزد است که با اقلیم گرم و خشک کویر هم‌خوانی دارد.

از دیگر ویژگی‌های این شهر تاریخی می‌توان به وجود بناهای تاریخی، نزدیکی به جاده ابریشم، آب انبارها، حمام‌ها، بازارها، مساجد، تکیه، زندان، حسینیه، عبادتگاه‌ها، باغ‌های قدیمی، معابد زرتشتیان، موزه‌ها و … نیز اشاره کرد. شهر تاریخی یزد با تمام ویژگی‌های دیگرش در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.

منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس

منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس دربرگیرنده ارزشمندترین آثار تاریخی، معماری و شهرسازی شامل کاخ‌ها و قلعه‌ها، غارها و نقش برجسته‌های مربوط به دوران ساسانی است و از نقاط برجسته هنری این منظر می‌توان به شیو ه‌های ایوان‌سازی، نخستین نمونه‌های گنبدسازی روی بناهای چهارگوش، به کار بردن خشت و لاشه سنگ با ملات ساروج و هنر سنگ‌تراشی اشاره کرد.

این مجموعه علاوه بر وجود بناهایی با سبک ساسانی دارای آثاری از الگوها و ساختارهای مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و همچنین سبک رومی است که تأثیر بسزایی بر معماری و سبک‌های هنری عصر اسلامی داشته‌اند.

منظر باستان‌شناسی فارس، شهر باستانی بیشاپور، غار شاپور، کاخ ساسانی سروستان، شهر باستانی اردشیرخوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر، نقش برجسته دیهیم‌گذاری(دیهیم: تاج)، نقش برجسته پیروزی اردشیر بر اردوان را شامل می‌شود. این مجموعه در سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷ شمسی) توسط سازمان جهانی یونسکو در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید.

جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی در حال حاضر آخرین اثر ثبت شده در این فهرست هستند. این جنگل‌ها در ساحل جنوبی دریای خزر قرار دارند و بازمانده دوران سوم زمین‌شناسی و عصر یخبندان بوده که به دلیل اقلیم و شرایط معتدل‌ حاشیه دریای خزر تاکنون پابرجا است و به عنوان دومین اثر بزرگ طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

این جنگل­‌ها در ۱۵ نقطه نظیر «پارک ملی گلستان»، «جنگل ابر»، «جهان نما»، «بولا»، «جنگل الیمستان»، «جنگل واز»، «حوزه کجور نوشهر»، «چهارباغ چالوس»، «جنگل خشک داران»، «گشت رودخان»، «سیاه رودبار گیلان» و «منطقه حفاظت شده لیسار» با تنوع گیاهی و جانوری ارزشمندی واقع شده است.

در این منطقه گونه‌های بومی و باستانی، پوشش گیاهی و تنوع زیستی با کمیاب­‌ترین گونه‌های جنگلی جهان شامل گونه­‌های درختی و درختچه‌ه­ا، گونه‌های بومی درختی و گونه­‌های جانوری نظیر پلنگ، خرس، کل و بز، مَرال، گونه‌هایی از پرندگان و … وجود دارد. جنگل‌های هیرکانی در سال ۲۰۱۹ (۱۳۹۸ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت.

در یک نگاه کلی می‌توان گفت تعداد آثار ثبتی در فهرست میراث جهانی یونسکو به مقاصد مختلف دنیا در افزایش رشد صنعت گردشگری و درآمدزایی از طریق جذب گردشگران از سراسر جهان کمک شایانی می‌کند. همچنین همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، ثبت آثار در فهرست میراث جهانی به معنای آن است که همه دولت‌های عضو باید تمام تلاش خود را در جهت حفظ این میراث به کار ببندند.

از جمله کشورهایی که دارای تعداد آثار ثبتی بالا در فهرست میراث جهانی یونسکو هستند می‌توان به ایتالیا، چین، اسپانیا، آلمان، فرانسه، هند و مکزیک اشاره کرد. در کشور ما کاروان‌سراهای ایرانی و آسبادهای شرق کشور از جمله آثاری است که در مسیر ثبت جهانی قرار دارد.