آن بی‌خبران که دُر معنی سُفتند
در چرخ به انواع سخن‌ها گفتند

آگـه چو نگشتند بر اسـرار جهان
اول زَنخـی زدنـد و آخــر خفتند

دکتر صالح شریفی* در آغاز قرن جدید خورشیدی و تعطیلات نوروزی، همزمان با کاهش نگرانی‌های عمومی و محدودیت‌های مرتبط با کرونا، شهر مشهد و به‌خصوص هسته‌ی مرکزی شهر شاهد ورود حجم قابل‌توجهی از زائران و دوست‌داران امام رضا(علیه‌السلام) بود و بار دیگر ضرورت توجه جدی و مسأله‌محور به بافت پیرامون حرم مطهر را آشکار ساخت.
در این شرایط، گرچه بافت مرکز شهر مشهد اکنون بیش از هر زمان دیگری، نتایج مخرب مداخله‌های بزرگ‌مقیاس و آمرانه‌ی دهه‌های اخیر را در عمل تجربه می‌کند، اما عجیب‌تر آن است که طرف‌داران استمرار وضع موجود و مخالفان تغییر، اکنون به‌جای پاسخ‌گویی، در جایگاه مدعی قرار گرفته‌اند و با استفاده از عنوان کارآفرینی، ردای مطالبه‌گری بر تن کرده‌اند. در این میان، یادآوری چند نکته ضروری به‌نظر می‌رسد:

۱- گره زدن آن‌چه طی دهه‌های اخیر در بافت پیرامون حرم مطهر رخ داده، به‌نام وزیری که اکنون از دیار فانی رخت بربسته، اقدامی غیراخلاقی است و فروکاستن اتفاقات کم‌نظیر منطقه‌ی ثامن مشهد به یک طرح و جعلِ نام آن، چیزی جز پاک کردن صورت‌مسأله نیست.
گرچه طرح پیشین، با نگاه اقتدارگرایانه و از بالا به پایین نسبت به ساکنان بافت، رویکرد اعیانی‌سازی را در پیش گرفته بود و زمینه‌ی نادیده گرفتن مجاوران و اقشار متوسط و کم‌برخوردار زائران را فراهم کرده بود، اما نباید فراموش کرد که حتی همان طرح نیز با وجود تمام انتقادها، به‌صورت دقیق اجرا نشده است. شاید عموم شهروندان از جزئیات اتفاقات منطقه‌ی ثامن طی دهه‌های گذشته باخبر نباشند، اما بازیگران اصلی تخریب و بازسازی بافت پیرامون حرم مطهر به‌خوبی آگاهند که بخش عمده‌ی آن‌چه در منطقه‌ی ثامن رخ داده، بر اساس هیچ‌یک از طرح‌های مصوب نبوده است و بروز تخلف‌های پیش و پس از ساخت‌وساز، با اتکا به رویه‌های شبه‌قانونی برای رسمیت‌بخشی به آن، مسبب تشدید وضعیت تأسف‌بار کنونی در بافت پیرامون حرم مطهر است.

۲- اگر بافت پیرامون حرم مطهر را نه صرفاً از فراز طبقات فوقانی برج‌های کارآفرین ببینیم و برای درک دقیق‌تر تجربه‌ی زائران به میان بافت بیاییم، خواهیم دید که آن‌چه بلندمرتبه‌نشینان ثامن همچنان رؤیای آن را در سر می‌پرورانند، اکنون در میانه‌ی راه، چه بر سر امر مجاورت و امر زیارت آورده است؛ «حذف مجاورت» و اخراج ساکنان از بافت و برچیدن بستر خدمات‌رسانی ایشان به زائران، در کنار «لوکس‌سازی زیارت» نتیجه‌ی قطعی اقدامات بازیگرانی است که همچنان پس از سه دهه مداخله، به‌جای پاسخگویی در قبال عملکردشان، به‌دنبال وارونه جلوه دادن جایگاه مطالبه‌گر و پاسخ‌گو هستند.
انتظاری نیست که بلندمرتبه‌نشینان ثامن، فاصله‌ی میان چادرخوابی داخل مسجدها و سالن‌ها و کنار بوستان‌ها و خیابان‌ها با اقامت در هتل‌های پنج‌ستاره را درک کنند، اما مطالعات خود گویای این واقعیت است که منطقه‌ی ثامن اکنون بیش از هر زمان دیگر نیازمند پاسخ‌گویی به نیازها و مسائل اقشار مختلف زائران، به‌ویژه حمایت از گروه‌های کم‌برخوردار است.

۳- در طرح حریم رضوی، قفل چنددهه‌ای توسعه از روی پلاک‌های منطقه‌ی ثامن گشوده شده و مسیر برای ساخت‌وساز در مقیاس‌های گوناگون هموار گشته و اکنون بستر سرمایه‌گذاری‌های خرد و کلان برای ارائه‌ی خدمات متناسب با اقشار مختلف مجاوران و زائران فراهم شده است.
زمان آن فرارسیده که برخی بازیگرانِ عملیات تخریب بافت، رؤیای استمرار تخلفات در منطقه‌ی ثامن را کنار بگذارند و به‌جای چانه‌زنی برای ساخت طبقه‌ی نهم و دهم و یازدهم و دوازدهم، در کنار تمرکز مشروع بر سودآوری اقتصادی برای خود، نیم‌نگاهی به ارائه‌ی خدمات متناسب با تمامی اقشار زائران امام مهربانی‌ها داشته باشند؛ همان زائرانی که امروز در بدو ورود به مشهد نه سراغ هتل‌های ناب و چندستاره‌ی حاشیه‌ی شارستان و محورهای شعاعی می‌روند، بلکه در کوچه‌پس‌کوچه‌های محروم از حق توسعه (طی دهه‌های اخیر) و در میان اندک خانه‌ها و مسجدهای برجای‌مانده از گزند تخریب‌های گذشته، به‌دنبال سرپناهی قابل‌استطاعت می‌گردند.

اکنون در آغاز قرن جدید و همزمان با آشکار شدن مسائل و کاستی‌های شهر مشهد و بافت پیرامون حرم مطهر، زمان آن است که روند اصلاح و تغییر بیش‌از‌پیش و با جدیت دنبال شود، تا خسارت‌های چنددهه‌ی گذشته، به‌تدریج جبران شود و شهر مشهد دوباره شأن میزبانیِ شایسته از «همه‌»ی دوست‌داران امام رضا(علیه‌السلام) را بازیابد.

*مدیر دفتر طرح حریم رضوی